Η επίδραση των χρόνιων νοσημάτων στην ψυχολογία των ασθενών

Πολλές από τις ασθένειες που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος όπως η υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης, η χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια, η σκλήρυνση κατά πλάκας, η καρδιακή ανεπάρκεια, νεοπλασίες όλων των συστημάτων, η ιστιοκυττάρωση και πολλές άλλες είναι χρόνιες, καθώς στην πλειονότητα τους δεν θεραπεύονται οριστικά, αλλά αποτελούν καταστάσεις που προσπαθεί ο ασθενής να ελέγξει. Η πρόοδος της επιστήμης σε θέματα υγείας, η ανάπτυξη ή βελτίωση των φαρμακευτικών αγωγών και οι γενικότερες διευκολύνσεις στη ζωή του ατόμου επιτρέπουν πλέον στους χρονίως πάσχοντες να ζήσουν για πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα μια σχεδόν «φυσιολογική» ζωή, παρόλο που το χρόνιο νόσημα είναι παρόν.

Ωστόσο, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι ασθενείς με χρόνια νόσο βιώνουν πληθώρα βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών προβλημάτων, τα οποία καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο τη διάθεση τους αλλά και την προσαρμογή τους στην ασθένεια. Έρευνες έχουν καταδείξει ότι η εκπαίδευση των ασθενών με χρόνιες ασθένειες οδηγεί σε καλύτερη αποδοχή από μέρους τους των αλλαγών που απαιτούνται στον τρόπο ζωής τους, καθώς χρειάζεται να μάθουν πώς να αντιμετωπίζουν δυσάρεστα συμπτώματα, πόνο, σημαντική αδυναμία, αλλαγές και περιορισμούς στις καθημερινές δραστηριότητες, παρενέργειες της φαρμακευτικής αγωγής κ.α.

Η χρόνια ασθένεια από τη διάγνωση της κιόλας προκαλεί στον ασθενή πληθώρα αρνητικών συναισθημάτων. Ο Αμερικανός ψυχολόγος Franklin Shontz ήταν ο πρώτος επιστήμονας που μελέτησε και επιχείρησε να περιγράψει τον τρόπο αντίδρασης των ασθενών μετά τη διάγνωση τους με μια σοβαρή ασθένεια. Κατέγραψε τις ακόλουθες διαδοχικές αντιδράσεις:

(α) Αρχικό σοκ: το άτομο νιώθει μουδιασμένο, ανίκανο να επεξεργαστεί την είδηση

(β) Αντιπαράθεση: πάλη ανάμεσα στην άρνηση και την αίσθηση απώλειας/πένθους

(γ) Υποχώρηση: το άτομο αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει και αρχίζει να προσαρμόζεται.

Αν και δεν αντιδρούν όλα τα άτομα ακολουθώντας τα παραπάνω  στάδια, αυτά φαίνεται να ισχύουν για τους περισσότερους.

Η διάγνωση μιας χρόνιας ασθένειας οδηγεί συνακόλουθα στην αρχή μιας μακράς διαδικασίας προσαρμογής, η οποία είναι διαρκής, ρευστή και δυναμική, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις στρατηγικές διαχείρισης του στρες που χρησιμοποιούσε το άτομο μέχρι τότε και σχετίζεται με: α) τη φύση της ασθένειας (απειλητική/επώδυνη, επιπτώσεις της στον οργανισμό και τη λειτουργικότητα του ατόμου, μορφή θεραπείας, κ.α), β) τα προσωπικά χαρακτηριστικά του ατόμου (φύλο, ηλικία, κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο, φιλοσοφικές/θρησκευτικές πεποιθήσεις, βαθμός ωριμότητας, προϋπάρχοντα προβλήματα ψυχικής υγείας, κ.α) και γ) το περιβάλλον του ασθενούς (νοσοκομειακό πλαίσιο, οικογένεια, φίλοι, κοινότητα, κοινωνία, κ.α).

Φυσικά και οι χρόνια πάσχοντες δεν προσπαθούν μόνο να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις και τις ιδιαιτερότητες της χρόνιας νόσου, αλλά επιθυμούν κυρίως να εξασφαλίσουν περισσότερο χρόνο μιας ικανοποιητικής, ως προς την ποιότητα, ζωής, να επανακτήσουν μια αίσθηση ελέγχου στη ζωή τους, να αποκαταστήσουν την αυτοεκτίμησή τους και να βρουν ένα νόημα στην ασθένειά τους (γιατί συνέβη, ποιοι παράγοντες έπαιξαν ρόλο, τι σημαίνει αυτό για τον εαυτό τους, επαναπροσδιορίζουν αξίες/προτεραιότητες). Είναι ενδιαφέρον και αξίζει να τονιστεί ότι οι περισσότεροι άνθρωποι, ακόμα και κάτω από εξαιρετικά δυσχερείς συνθήκες, καταφέρνουν τελικά να ανταπεξέλθουν και να συνεχίσουν τη ζωή τους, βιώνοντας ξανά ένα αίσθημα επάρκειας (Folkman, 1997).

Η ποιότητα ζωής, που αναφέρθηκε παραπάνω, απασχολεί έντονα τους ασθενείς χρόνιων νοσημάτων και ως όρος περιλαμβάνει την εξάλειψη των σωματικών συμπτωμάτων, την  ικανότητα αυτοφροντίδας, την κοινωνική λειτουργικότητα, την επαγγελματική δραστηριότητα, την συναισθηματική κατάσταση, τη διατήρηση των γνωστικών ικανοτήτων και το βαθμό γενικής ικανοποίησης από τη ζωή (Baum, Gatchel & Krantz, 1997). Είναι γνωστό ότι τα χρόνια νοσήματα φέρνουν τους ασθενείς αντιμέτωπους με μακροχρόνιες θεραπείες και προκλήσεις, ενώ οι διαγνωστικές ασάφειες, η αίσθηση αδυναμίας, η εξάρτηση από τους οικείους, το κοινωνικό στίγμα και οι αλλαγές στον τρόπο ζωής έχουν δυσμενή επίδραση στην ποιότητα ζωής του ατόμου. Οι βασικές διαστάσεις στη ζωή των ασθενών που επηρεάζονται είναι οι ακόλουθες:

Σώμα-Οργανισμός

Φυσικά και τα πρώτα σημάδια μιας νόσου τα εντοπίζουμε στον οργανισμό μας είτε με την μορφή ξεκάθαρων σωματικών ενδείξεων είτε με τη μορφή πόνου είτε συνδυαστικά. Ο οργανισμός πλήττεται και ο ασθενής ξεκινά την εξερεύνηση για τα αίτια, την αντιμετώπιση και την έκβαση της νόσου. Σταδιακά θα τον απασχολήσουν και θέματα όπως είναι η ικανότητα του να συνεχίσει να εκτελεί τις δραστηριότητες που σχετίζονται με τις προσωπικές ανάγκες του, τις φιλοδοξίες του και την επιτέλεση του κοινωνικού ρόλου.  Στις περιπτώσεις μάλιστα που ο ασθενής βιώνει και χρόνιο πόνο αναμένονται δυσχερέστερες επιπτώσεις στην ψυχολογική, την κοινωνική και την οικονομική του κατάσταση.

Κοινωνικές σχέσεις

Σε ασθενείς με χρόνιες παθήσεις και μακροχρόνια νόσηση παρατηρείται κατάθλιψη που οφείλεται στον φόβο ότι οι φίλοι και τα αγαπημένα πρόσωπα θα τους εγκαταλείψουν. Είναι σαφές ότι η υποστήριξη του περιβάλλοντος είναι πολύ σημαντική και κυρίως όταν πρόκειται για χρόνια ή απειλητική για τη ζωή νόσο. Όταν η ασθένεια συνοδεύεται και από κοινωνικό στίγμα, ο φόβος μετατρέπεται σε τρόμο περιθωριοποίησης που δυσκολεύει την επικοινωνία με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Στην κοινωνική διάσταση υπάγεται μια σειρά σημαντικών λειτουργιών, όπως η κοινωνική υποστήριξη, η διατήρηση των δραστηριοτήτων ψυχαγωγίας, η συνοχή της οικογένειας και η σεξουαλικότητα.


Συντροφικές σχέσεις

Ο φόβος για την απώλεια του ερωτικού συντρόφου είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα των χρόνιων ασθενών. Φοβούνται ότι θα εγκαταλειφθούν από τον/την σύντροφο λόγω της ασθένειας τους και μάλιστα λόγω μιας συνθήκης που δεν ήταν καν επιλογή τους. Ανησυχούν μετά την ανάρρωση αν και πώς θα ξαναβρούν τον τρόπο ν’ αφήσουν την εμπειρία της ασθένειας πίσω χωρίς να επηρεάσει τη σχέση τους.


Επάγγελμα

Το άτομο μέσω της εργασίας του μπορεί να επιτύχει την κοινωνική και οικονομική του καταξίωση. Επιπλέον, η επαγγελματική δραστηριότητα επιτρέπει την ενεργό συμμετοχή στα έξοδα του σπιτιού. Γι’ αυτό και πολλοί ασθενείς χάνουν την αυτοεκτίμησή τους όταν δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα για την οικογένεια τους και εξαρτώνται από άλλους για τις καθημερινές τους ανάγκες. Η εξάρτηση αυτή μειώνει την αυτοεκτίμηση του ατόμου και το καθιστά παρατηρητή και όχι πρωταγωνιστή της ζωής του.

Ψυχολογία

Ο Πλάτωνας ήταν ο πρώτος που μίλησε για τη σπουδαιότητα της ολιστικής φροντίδας.
Επομένως, είναι πολύ σημαντική και η αντιμετώπιση των ψυχολογικών προβλημάτων που αναδύονται μετά τη διάγνωση μιας χρόνιας ασθένειας και η άμεση θεραπεία τους. Για μερικούς ασθενείς ίσως χρειαστεί θεραπεία συμπεριφοράς ή φαρμακευτική αγωγή. Η θεραπεία συμπεριφοράς βοηθά το άτομο να αλλάξει τρόπο σκέψης και να διαχειριστεί το άγχος και την κατάθλιψη, καθώς οδηγείται στην επιλογή αποτελεσματικών στρατηγικών για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της  νόσου και στο να διατηρεί μια θετική εικόνα του εαυτού του.


Όσο και αν το κύριο μέλημα των χρόνια πασχόντων είναι η αντιμετώπιση της νόσου και η ανάκτηση της ζωής τους σε ένα επίπεδο πολύ κοντινό σε αυτό που είχαν πριν νοσήσουν, η ψυχολογική στήριξη τους είναι εξίσου σημαντική και καίρια σε θέματα λειτουργικότητας και έκβασης της νόσου. Οι συνήθεις στόχοι της υποστήριξης αυτών των ασθενών είναι η μείωση της δυσφορίας και των άλλων αρνητικών συναισθημάτων, η αποτελεσματική διαχείριση του στρες και η βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Οι παραπάνω στόχοι επιτυγχάνονται μέσα από την έγκυρη πληροφόρηση γύρω από θέματα της ασθένειας τους, την αξιοποίηση της κοινωνικής υποστήριξης, την εκμάθηση τεχνικών διαχείρισης του στρες και της θλίψης, τη χρήση ειδικών παρεμβατικών και θεραπευτικών στρατηγικών και τεχνικών, την οικογενειακή θεραπεία, την ευαισθητοποίηση του κοινωνικού συνόλου, κ.α.

Κλείνοντας, χρειάζεται να σημειωθεί ότι η χρόνια ασθένεια αποτελεί συνήθως μια προειδοποίηση πως κάτι δεν πάει καλά στη ζωή του ατόμου. Ο ασθενής μπορεί να αντιμετωπίσει τη νόσο του είτε σαν έναν εξωτερικό εχθρό είτε σαν μια ευκαιρία για να κατανοήσει βαθύτερα τον πρότερο τρόπο ζωής του. Οι συνειδητοποιήσεις που θα κάνει σε αυτή την αναζήτηση θα οδηγήσουν σταδιακά το άτομο σε μια πιο ολοκληρωμένη αυτογνωσία, σε έναν νέο τρόπο αντίληψης του εαυτού του, των αναγκών του, των βαθύτερων επιθυμιών του και των προτεραιοτήτων του. Σχεδόν συγχρόνως, θα αξιολογήσει πως σχετιζόταν και αλληλοεπιδρούσε με τον οικογενειακό, φιλικό, επαγγελματικό και ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον, γεγονός που θα του επιτρέψει να προβεί σε τυχόν αλλαγές.